متدلوژی، ابزارها و تکنیک های مورد استفاده ( Tools & Technique , Methodology )
تعیین و شناسایی نقش ها و مسئولیت های ذینفعان ( Roles and responsibilities )
راه های تامین بودجه ( Budgeting )
مدت زمان درنظر گرفته شده برای حل و فصل نمودن ریسک ها ( Timing )
تعیین میزان ریسک پذیری ذینفعان ( Revised stakeholders tolerance )
تعیین استاندارد های گزارش دهی، ساختار و چرخه های به روز رسانی آن ها ( Reporting format )
پیگیری های مورد نیاز ( Tracking )
ارائه مدلی جدید برای مدیریت ریسک در انتخاب پروژههای سرمایهگذاری با استفاده از تجزیه و تحلیل خطا و فرآیند تحلیل شبکه فازی
به دلیل اهمیت بحث ریسک در انتخاب پروژههای نفتی، پژوهشگران بسیاری بر موضوع بهینهسازی انتخاب پروژهها و بالا بردن امنیت توسعه منابع انرژی متمرکز شدهاند. پژوهشهای زیادی از تکنیکهای بهینهسازی برای کاهش ریسک منابع انرژی استفاده کردهاند. در این مقاله با انتخاب شرکت ملی نفت ایران به عنوان مطالعه موردی، ریسکهای موجود در انجام پروژههای نفتی در دو بخش توسعه و تولید تقسیمبندی شده و وزن هر ریسک با توجه به تکنیک تجزیه و تحلیل شکست و اعداد فازی مشخص شده است. تأثیر نسبی هر ریسک بر بازده از طریق رویکرد تحلیل شبکه فازی به دست آمده است و با توجه به وزن هر ریسک و تأثیر نسبی آن بر بازده و با استفاده از مدل استخراجی مبتنی بر مدل مارکوویتز، میزان تأثیر کلی ریسکها بر بازده نهایی پرتفولیو مشخص و نتایج آن در سه حالت خوشبینانه، محتمل و بدبینانه ارائه شده است. نتایج نشان میدهد در شرایط خوشبینانه سرمایهگذاری در پروژههای توسعه سودآور و در شرایط بدبینانه، برای سرمایهگذار ریسکپذیر، سرمایهگذاری در بخش تولید و برای سرمایهگذار ریسکگریز، سرمایهگذاری در بخش توسعه پیشنهاد میشود.
JEL: G11, G21, G32
نحوه استناد به این مقاله : صالحی، م. و حسینپور، ز. (1395). ارائه یک مدل جدید برای مدیریت ریسک در انتخاب پروژههای سرمایهگذاری با استفاده از تجزیه و تحلیل آنالیز خطا و فرآیند تحلیل شبکه فازی. فصلنامه مدلسازی فرآیند تحلیل ریسک ریسک و مهندسی مالی، 1(2)، 244-263.
کلیدواژهها
- تجزیه و تحلیل خطا
- پروژههای نفتی
- تحلیل شبکه فازی
- شرکت ملی نفت ایران
- مدیریت ریسک
موضوعات
- مدلسازی ریسک در نهادهای مالی (اعتباری، بازار، عملیاتی و نقدینگی)
عنوان مقاله [English]
A New Model for Risk Management in Investment Projects Selection by Fuzzy FMEA and ANP
نویسندگان [English]
- Mojtaba Salehi 1
- Zahra Hoseinpour 2
Since the risk is an important subject in the selection of oil projects, many researchers focus on the optimization of project selection and enhancement of the security of energy supplies development. Previous studies have been widely developed using optimization techniques to somewhat reduce the risk of energy resources. This study selected National Iranian Oil Company as a case study and classified the risks of the development and production projects and then the weight of each risk was determined using the failure analysis techniques and fuzzy numbers. Then, the relative impact of each risk on return of projects was obtained by fuzzy analytical hierarchy process. Then using the weight of each risk, its relative impact on return and the proposed model based Markowitz model, the overall effect of risks on the portfolio final return was determined. The results show in optimistic situation investment in developing projects will be profitable but in pessimistic situation, it suggests investment in production projects for risky investor and investment in development projects for risk-averse investor.
JEL: G11, G21, G32
How to cite this paper: Salehi, M., & Hoseinpour, Z. (2016). A New Model for Risk Management in Investment Projects Selection by Fuzzy FMEA and ANP. Quarterly Journal of Risk Modeling and Financial Engineering, 1(2), 244–263. (In Persian)
کلیدواژهها [English]
- Failure Mode Effects Analysis
- Oil projects
- Fuzzy Network Analysis
- National Iranian Oil Company
- Risk Management
مراجع
ابراهیمی، م.، و قنبری، ع. ر. (1388). پوشش ریسک نوسانات درآمدهای نفتی با استفاده از قراردادهای آتی در ایران. پژوهشنامه اقتصادی. 3(34)، 173-204.
اصولی، س. ح. (1384). راهنمای پیکره دانش مدیریت پروژه. انتشارات مرکز تحقیقات و توسعه مدیریت پروژه شرکت ملی صنایع پتروشیمی، تهران.
اکبریان،ر.، دیانتی، م. ح.، (1385). مدیریت ریسک در بانکداری بدون ربا. مجله اقتصاد اسلامی، 6(24)، 153-170.
جواهری، ب.، و رضایی، س. (1389). بررسی عوامل موثر بر تقاضای نفت کشورهای در حال توسعه (مطالعه موردی هندوستان) و پیشبینی کوتاه مدت فروش نفت ایران به این کشور (دوره زمانی 1970-2005). مجله دانش و توسعه، 17(34)، 51-68.
دری، ب. و حمزهای، ا. (1389). تعیین استراتژی پاسخ به ریسک در مدیریت ریسک به وسیله تکنیک ANP (مطالعه موردی: پروژه توسعه میدان نفتی آزادگان شمالی). نشریه مدیریت صنعتی،2(4)، 75-92.
دری، ب.، و معزز، ه.، و سلامی، ه. (1387). رویکرد تلفیقی در تحلیل ریسک با استفاده از روشهای تجزیه و تحلیل شکست و آثار آن(FMEA) و فرآیند تحلیل شبکهای(ANP). نشریه پژوهشهای مدیریت در ایران، 14(4)، 107-136.
صدیق رئیسی، ا.، و ماکوئی، ا. (1390). طراحی مدل ترکیبی چند معیاره به منظور انتخاب پروژههای شش سیگما. مجله تحقیق در عملیات و کاربردهای آن، 8(4)، 71-92.
کریمزاده فرد، ر. (1385). انتخاب پروژههای مطلوب در بنگاههای اقتصادی حمل و نقلی با استفاده از روش تصمیمگیری برنادو. پژوهشنامه حمل و نقل، 4(4)، 108- 117.
Akbariyan, R., & Diyanati, M. H., (2006). Risk Management in Non-Riba Banking. Journal of Islamic Economics, 6(24), 153-170. (In Persian).
Chapman, C. B. (1991). Risk, in Investment, فرآیند تحلیل ریسک Procurement and Performance in Construction. E. & F.N. Spon (Chapman and Hall), London.
Ching Chow, Y. (2003). A MCDM Approach for Six Sigma Project Selection. The Conference of Knowledge and Value Management.
Dorri, B.& Hamzei, A. (2010). Strategies Determination of Response to Risk in Risk Management Techniques by ANP (Case Study: North Azadegan Oil Field Development Project). Journal Industrial Management, 2(4), 75-92. (In Persian).
Dorri, B., Moazzez, E.,& Salami, H., (2008). Hybrid Approach in Risk Analysis Using Failure Mode and Effects Analysis (FMEA) and Analytic Network Process (ANP). Iranian Management Research Journal, 14 (4), 107-136. (In Persian).
Ebrahimi, M. & Ghanbari, A. R. (2009). Risk Coverage in Oil Revenues Using Futures Contracts in Iran. Economic Bulletin,3(34), 173-204. (In Persian)
Huang X. (2007), Optimal project selection with random fuzzy parameters. International Journal Production Economics, 106(2), 513–522.
Javaheri. B., & Rezaei S. (2010). Effective Factors on Oil Demand in Developing Countries (Case Study: India) and Short Term Forecasting of Iranian Oil Sales to India. (1970-2005). Journal of Knowledge & Development, 17(34), 51-68. (In Persian)
Karimzadeh fard, B. (2006). Favorite فرآیند تحلیل ریسک Project Selection in Transport Firms Using Bernado Decision Making Technique. Transportation Letters, 4(4), 108-117. (In Persian).
Lee, E., Park, Y., & Gye Shin, J. (2008). Large Engineering Project Risk Management Using a Bayesian Belief Network. Expert Systems with Applications, 36(3), 5880-5887.
Lorie, J. H., & Savage, L. J. (1955). Three Problems in Rationing Capital. The Journal of Business, 28(4), 229–239.
Nasrabadi, A., Hosseinpour, M. H., & Ebrahimnejad, S. (2013). Strategy-Aligned Fuzzy Approach for Market Segment Evaluation and Selection: A Modular Decision Support System by Dynamic Network Process (DNP). Journal of Industrial Engineering International, 37(9), 1-17.
Osouli, S. H. (2005). Guide to the Project Management Body of Knowledge. Research and Development Center of Project Management, Petrochemical National Company, Tehran. (In persian).
Pakdin Amiri, M. (2010). Project Selection for Oil-Fields Development by Using The AHP and Fuzzy TOPSIS Methods, Department of Accounting and Industrial Management, I.A.U. Babol Branch, Expert Systems with Applications, 37(9), 6218-6224.
Seddigh Raisi, A. & Makouyi, A. (2011). Combine Multiple Criteria Hybrid Model Design for Six Sigma Projects Selection. Journal of Operations Research and Applications, 8 (4), 71-92. (In Persian).
Su, C. T., & Chou, C. J. (2008). A Systematic Methodology for The Creation of Six Sigma Projects (A Case Study of Semiconductor Foundry(, Expert Systems with Applications, 34(4),2693–2703.
Tka, c. M., & Lyocsa, S. (2009) On The Evaluation of Six Sigma Projects. Qualification Reliability Engineeing International, 26(1), 115-124.
Wanga, Y. (2009). Risk Evaluation in Failure Mode and Effects Analysis Using Fuzzy Weighted Geometric Mean. Expert Systems with Application, 36(2), 1195–1207.
Weingartner, H. M. (1963). Mathematical Programming and The Analysis of Capital Budgeting Problems. Prentice-Hall Press, Englewood.
Weingartner, H. M. (1966). Criteria for Programming Investment Project Selection. The Journal of Industrial Economics, 15(1), 65–76.
دانستنیهایی در مورد مدیریت ریسک
هر کسب و کار و سازمانی با خطر وقایع غیر منتظره و ویرانگر روبرو میشود که می تواند برای آن کسب وکار هزینه زیادی داشته باشد یا حتی باعث تعطیلی دائمی آن شود. مدیریت ریسک به سازمانها و مدیران این امکان را میدهد تا قبل از وقوع، با به حداقل رساندن خطرات و هزینههای اضافی، خود را برای اتفاقات وخطرات غیر منتظره آماده کنند. در این مقاله می خواهیم درباره اهمیت مدیریت ریسک بیشتر بدانیم و دانستنی هایی درباره مدیریت ریسک که به بهبود خدمات و محصولات و کارایی شرکت یا کسب و کار می انجامد، مرور کنیم.
اهمیت مدیریت ریسک
مدیریت ریسک فرآیند شناسایی، ارزیابی و کنترل تهدیدات موجود در سرمایه و درآمد سازمان و یا کسب وکار است. این تهدیدها یا خطرات میتواند از خطراتی مانند کمبود منابع، عدم اطمینان مالی، مسئولیت های حقوقی، خطاهای مدیریت استراتژیک، حوادث و بلایای طبیعی ناشی شود. مدیریت موثر ریسک به معنای تلاش برای کنترل شرایط تا حد ممکن، با اقدام فعالانه و نه واکنشی است. بنابراین، مدیریت موثر ریسک امکان کاهش خطرات احتمالی را برای مدیران و صاحبان کسب وکار فراهم می کند. در مورد شرکت های فعال در حوزه فناوری اطلاعات، تهدیدات امنیتی فناوری اطلاعات و خطرات مربوط به داده ها و استراتژیهای مدیریت ریسک برای کاهش آنها، به یکی از اولویت اصلی شرکتهای دیجیتالی تبدیل شده است. مدیریت ریسک یک فرایند بسیار مهم در مدیریت کسب وکارها و سازمانها است زیرا با ابزارهای لازم به یک کسب و کار قدرت میبخشد تا بتواند به اندازه کافی خطرات احتمالی را شناسایی و با آنها مقابله کند. به محض شناسایی خطر، کاهش اثرات آن آسان تر خواهد بود. برای یک کسب و کار، ارزیابی و مدیریت ریسک بهترین راه برای آمادهسازی برای اتفاقاتی است که ممکن است در مسیر پیشرفت و رشد وجود داشته باشد. هنگامی که یک کسب و کار برنامه خود را برای رسیدگی به تهدیدات احتمالی ارزیابی میکند و سپس ساختارهایی برای رفع آنها ایجاد میکند، احتمال موفقیت در تبدیلشدن به یک نهاد موفق، بیشتر خواهد شد.
فرآیند تجزیه و تحلیل ریسک
تجزیه و تحلیل ریسک یک رویکرد حل مسئله است که با استفاده از ابزارهای مختلف ارزیابی، ریسکها را برای ارزیابی و حل آنها طبقهبندی میکند. فرآیند تجزیه و تحلیل ریسک شامل مراحل زیر است:
۱- شناسایی خطرات موجود
در بهترین نمونه مدیریت ریسک، یک سازمان یا کسب وکار، کارمندان خود را دور هم جمع میکند تا آنها بتوانند به صورت گروهی همه منابع مختلف ریسک را بررسی کنند. گام بعدی اولویتبندی همه ریسک های شناسایی شده، بر اساس احتمال و اثر است. از آنجا كه كاهش تمام خطرات موجود امكان پذیر نیست، اولویتبندی این اطمینان را به وجود میآورد كه با خطرات تأثیر گذارتر با سرعت بیشتری رسیدگی میشود.
۲- ارزیابی ریسک
در بسیاری از موارد، حل مسئله شامل شناسایی مشکل و سپس یافتن راه حل مناسب است. با این حال، قبل از اینکه بفهمد چگونه بهتر می توان ریسکها را کنترل کرد، یک کسب و کار باید علت این خطرات را بیابد. به طور مثال با طرح این سوال که چه چیزی باعث چنین ریسکی شده است و چگونه می تواند بر کسب وکار ما تأثیر بگذارد؟
۳- پیدا کردن پاسخ مناسب
هنگامی که یک نهاد تجاری برای ارزیابی راهحلهای احتمالی برای کاهش خطرات شناسایی شده و جلوگیری از تکرار آنها تصمیم گرفت، باید این سوالها را بپرسد: بهترین راه حل در صورت بروز یک مشکل بخصوص چیست؟ و سوال بعدی این است که بهترین کار در صورت تکرار این مشکل چه خواهد بود؟
۴- ایجاد مکانیسمهای پیشگیرانه برای ریسکهای شناسایی شده
در این مرحله، ایده هایی که برای کاهش ریسک، مفید شناخته شده است به تعدادی از وظایف و سپس به برنامههای احتمالی قابل استفاده در آینده تبدیل می شوند. در صورت بروز ریسک، میتوان برنامههای طرح شده را مرحله به مرحله عملی کرد.
نکات کاربردی درباره مدیریت ریسک
در مورد وظایف صریح باشید
هرگونه خلأ در مسئولیت ها در کل کسب و کار، فرصتی برای خطر و ریسک بیشتر به دنبال دارد. اطمینان حاصل کنید که همه اعضا وکارکنان دقیقاً می دانند چه بخشی از کسب وکار و چه فعالیت ها و وظایفی را بر عهده دارند.
ریسک ها را ابتدای کار شناسایی کنید
هرگز برای شروع به فکر کردن درباره ریسکها و مشکلات احتمالی زود نیست. هرچه زودتر این کار را انجام دهید، مدیریت ریسک آسان تر خواهد بود. مدیریت ریسک باید در تمام فرایندهای کاری و فرهنگ سازمانی شما نهفته باشد .
مثبتبین باشید
یکی از نکات جالب مدیریت ریسک پروژه ها این است که، همه ریسک ها منفی نیستند، بنابراین فقط به نکات منفی توجه نکنید. عدمقطعیتها نیز میتوانند مثبت باشند، فرصتهایی را فراهم کنند و ما را قادر به استفاده از یک رویداد یا موقعیت خاص کنند.
خطر را برآورد و اولویتبندی کنید
برای ارزیابی و اولویتبندی تمام خطرات شناخته شده از ماتریس احتمال و اثر ریسک استفاده کنید. با این کار می توانید هم احتمال و هم شدت یک ریسک را محاسبه کنید.
مسئولیت ریسک را بر عهده بگیرید
اگر میبینید مشکلی در کار به وجود آمده، مسئولیت را بر عهده بگیرید تا اینکه منتظر حل مشکل توسط شخص دیگری باشید. بهترین نمونه مدیریت ریسک زمانی اعمال خواهد شد که همه افراد توانایی بیان مشکل و اقدام به موقع را داشته باشند.
از اشتباهات گذشته درس بگیرید
یکی دیگر از نکات جالب مدیریت ریسک این است که ریسک ها یا خطرات همیشه تکرار می شوند. با استفاده از داده ها و تجربیات قبلی، از اشتباهات گذشته درس بگیرید و اطمینان حاصل کنید که هرگز تکرار نمی شوند.
تمام ریسکها را ثبت کنید
با کشفکردن تمام خطرات و ریسک های احتمالی در کسب و کار، شما قادر خواهید بود یک تصویر کلی از مشکلاتی که در آینده قرار است برای شما به وجود بیاید خواهید داشت، که باعث بهبود اشتراک اطلاعات و پاسخگویی شما میشود. به یاد داشته باشید که چه کسی مسئول چه چیزی است و برای حل هر کدام از مشکلات باید به چه کسی مراجعه نمود.
به نظارت و بررسی ریسک ها ادامه دهید
سطح ریسکی که ما با آن روبرو هستیم با بروز مشکلات و ریسک های جدید به طور مداوم در حال تغییر است. با فعالبودن و نظارت منظم، برای روبه رو شدن با مشکلات و ریسکها آمادهتر خواهید بود.
مدیریت ریسک سازمانی
مشاوره و آموزش خصوصی مدیریت، برنامه ریزی و کنترل ریسک سازمان
مدیریت ریسک بر اساس استانداردهای جهانی
مقدمه
از آنجا که ریسک جز جدایی ناپذیر از فعالیت های سازمان و همچنین رویدادی است که میتواند مشکلاتی در مسیر اجرا و تحقق اهداف ایجاد کند، آگاهی از مطالب این حوزه بسیار ضروری است.
مدیریت ریسک سازمان یکی از مباحث بسیار مهم مدیریت و همچنین یکی از ده حوزه دانش مدیریت است که یک مدیر باید درآن تبحر کافی داشته باشد.
اما پیاده سازی یک سیستم منسجم برای به کارگیری فرآیند مدیریت ریسک کار دشواری است که نیازمند مطالعه و تحقیق بسیار در این حوزه میباشد.
تعاریف ریسک
مدیریت ریسک سازمان
مدیریت ریسک شامل فرآیندها ابزارها و تکنیک هایی است که به مدیر سازمان برای افزایش احتمال و شدت ریسک های مثبت و متقابلا کاهش احتمال و شدت ریسک های منفی کمک میکند.
عدم قطعیت
فضایی است غیر قابل پیش بینی و غیر قابل اندازه گیری است.
ریسک
هر گونه رویداد در فضای عدم قطعیت که در صورت وقوع، میتواند تاثیر منفی روی یک یا چند مورد از اهداف سازمان را داشته باشد ( تهدید ) که باید آن را با مدیریت صحیح به تاثیر مثبت ( فرصت ) تبدیل کرد.
منشا ریسک
مجموعه ای از شرایطی هستند که در سازمان و در محیط آن وجود داشته و باعث بروز ریسک میشوند.
نکات
متداول ترین اشتباه در شناسایی ریسک سازمان، ناتوانی در تمایز میان منشا ریسک ، ریسک و تاثیرات ریسک میباشد.
استفاده از جمله زیر به ما در شناسایی ریسک و منشا آنها کمک میکند:
به خاطر ……… ممکن است ریسک …….. اتفاق بیفتد که در صورت وقوع باعث …………… در فعالیت های سازمان میشود.
استفاده از ساختار شکست ریسک ( RBS ) در شناسایی منشا ریسک ها کمک میکند.
انواع ریسک
Known unknowns
ریسک هایی که شناخته شده هستند اما اینکه چقدر در سازمان تاثیر دارند مشخص نیست.
Unknown unknowns
ریسک هایی که نه وجود آن ها و نه میزان تاثیر آن ها در سازمان مشخص است.
جایگاه مدیریت ریسک سازمان
آنچه سازمان موفق را از سازمان های ناموفق جدا می کند، نحوه مدیریت مشکلات و معضلاتی است که ممکن است در آینده سازمان را دچار بحران کند،
تیم ما آموزش میدهد که از زمان شناخت تا زمان وقوع، چطور برای آنها در زمان مناسب، پاسخ های درستی درنظر گرفته شود.
اهداف فرآیند مدیریت ریسک سازمان
1-گرفتن تصمیمات مناسبی برای کاهش ضرر ناشی از تهدیدها و افزایش سود ناشی از فرصت ها
2- تضمین عدم پیشروی ریسک ها از محدود قابل قبول
3- اطمینان از دستیابی به اهداف سازمان
4- اطلاع رسانی به ذینفعان و اعضای تیم اجرا از آنچه که منجر به موفقیت یا عدم موفقیت میشود
فرآیندهای مدیریت ریسک مطابق استاندارد
1- برنامه ریزی مدیریت ریسک سازمان ( plan Risk management )
برنامه ریزی شفاف و دقیق برای چگونگی انجام فعالیت های مدیریت ریسک برای هر سازمان است
که مزیت اصلی آن اطمینان از مناسب بودن درجه، نوع ، شفافیت مدیریت ریسک با ریسک ها و اهمیت فعالیت برای فرآیند تحلیل ریسک سازمان و سایر ذینفعان است.
به طور کلی برنامه ریزی ریسک شامل موارد زیر میباشد:
متدلوژی، ابزارها و تکنیک های مورد استفاده ( Tools & Technique , Methodology )
تعیین و شناسایی نقش ها و مسئولیت های ذینفعان ( Roles and responsibilities )
راه های تامین بودجه ( Budgeting )
مدت زمان درنظر گرفته شده برای حل و فصل نمودن ریسک ها ( Timing )
تعیین میزان ریسک پذیری ذینفعان ( Revised stakeholders tolerance )
تعیین استاندارد های گزارش دهی، ساختار و چرخه های به روز رسانی آن ها ( Reporting format )
پیگیری های مورد نیاز ( Tracking )
2- شناسایی ریسک ها ( Identify Risks )
فرآیند شناسایی ریسک های سازمان، همچنین ریسک های فعالیت ها و مستندسازی مشخصات آنها میباشد.
روش های شناسایی ریسک
طوفان فکری ( Brainstorming )
روش و تکنیک دلفی ( Delphi)
- شناسایی متخصصان و اطمینان از مشارکت آنها
- ارسال پرسشنامه دلفی
- دریافت پاسخ های متخصصان
- بررسی و جمع بندی پاسخ ها
- جمع آوری مجدد نظرات متخصصان و تکرار فرآیند ( حداقل سه بار )
- توزیع و به کارگیری اطلاعات نهایی
تهیه چک لیست ( Checklist )
عموما چک لیست ها که از فعالیت های قبلی سازمان بدست آمدند، برای شناسایی ریسک ها و برنامه ریزی پاسخگویی به آن ها طراحی می شوند.
اما از این نظر که هر سازمان منحصر به فرد هست احتمال دارد با ریسک های جدیدی رو به رو شود که در سازمان های مشابه نبوده.
مصاحبه ( Interview )
جهت شناسایی ریسک ها می توان با شرکای سازمان، ذینفعان، و کارشناسان مربوطه مصاحبه کرد.
تحلیل SWOT ( SWOT analysis )
این روش هر یک از نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدات را بررسی می کند.
نمودار علت و معلول ( Cause and Effect Diagram )
نمودار علت و معلول که به نام های ایشیکاوا یا استخوان ماهی نیز معروف است، نشان میدهد که چگونه عوامل مختلف ممکن است باعث بروز مشکلات یا آثار بالقوه شوند.
خروجی فرآیند شناسایی ریسک سازمان
دفتر ثبت ( Risk Register ) میباشد که شامل فهرست ریسک های شناسایی شده، فهرست پاسخ های بالقوه و صاحبان ریسک ها میباشد.
3- ارزیابی ریسک ها
ارزیابی کیفی ریسک ( Qualitative Risk Analysis)
فرآیند اولویت بندی کردن ریسک ها برای اقدام و یا تحلیل بیشتر از طریق احتمال وقوع و یا شدت اثر آن ها میباشد.
ماتریس احتمال و اثر ( P-I )
ارزیابی اینکه یک ریسک چقدر اهمیت دارد و اولویت توجه به آن ها چگونه باید باشد با استفاده از یک جدول و یا ماتریس احتمال و اثر صورت میگیرد.
در این ماتریس دو بعد احتمال و شدت در سطوح مختلف به صورت کیفی درجه بندی شده است و نقطه تلاقی هر دو بعد با یکدیگر نشان دهنده میزان اهمیت و امتیاز ریسک میباشد.
نکته:
هنگامی که در یک پروژه مجموعه ای از ریسک ها به وقوع میپیوندند، بدیهی است که این ریسک ها بر یکدیگر تاثیر می گذارند.
وقوع یک ریسک احتمال بروز دیگری را افزایش و کاهش میدهد یا تاثیر آن را بیشتر و یا کمتر می کند، حتی با به وقوع پیوستن یک ریسک ممکن است ریسک های جدیدی را به سازمان اضافه کند.
ارزیابی کمی ریسک ( Quantitative Risk Analysis )
ارزیابی کمی ریسک عبارت است از تحلیل عددی تاثیر ریسک های شناسایی شده بر اهداف کلی سارمان که دقیقا پس از مرحله ارزیابی کیفی ریسک ها و اولویت بندی آنها صورت میگیرد.
بنابراین تحلیل کمی در مورد ریسک هایی صورت می گیرد که در مرحله تحلیل کیفی ریسک ها اولویت بندی شدهاند.
روش های تحلیل کمی
درخت تصمیم ( Decision Tree )
نشان می دهد که چگونه یک تصمیم بین گزینه های استراتژیک سرمایه ای، زمانی که محیط در حالت عدم قطعیت است اتخاذ میگردد.
تحلیل حساسیت ( Sensitivity Analysis )
به کمک این تکنیک میتوان تشخیص داد کدام ریسک اثر بالقوی بیشتری بر فعالیت سازمان دارد به طوری که با تغییر پارامترها در مدل، حساس و مهم بودن ریسک ها مشخص میشود.
شبیه سازی ( Simulation )
شبیه سازی عبارت است از تبدیل کردن جهان واقعی به کمک مجموعه ای فرآیند تحلیل ریسک از فرضیات در قالب یک مدل که هدف آن فهم رفتار یا فرآیند یک سیستم تحث تاثیر متغیرهای مختلف میباشد.
یکی از شناخته شده ترین روش های شبیه سازی که بر مبنای اصول مقدماتی نمونه گیری آماری شکل گرفته و درک آن نیازمند تخصص زیادی نیست روش مونت کارلو میباشد.
4- برنامه ریزی پاسخ به ریسک ( Plan Risk Responses )
فرآیند تعیین گزینه ها و اقدامات مختلف جهت بهره برداری از فرصت ها و کاهش تهدیدات مربوط به اهداف سازمان است.
این فرآیند بر اساس اولویت ریسک ها به آنها توجه میکند و منابع و فعالیت ها را به بودجه، زمان، و برنامه مدیریت در صورت نیاز ترزیق میکند.
استراتژی پاسخ به ریسک های منفی ( تهدیدات )
واگذارکردن به سطوح بالا ( Escalate )
زمانیکه رسیدگی به ریسک های موجود در پروژه از اختیارات و مسئولیت های مدیر بالاتر باشد باید موضوع در سطوح بالاتر سازمان مطرح و توسط آنها حل گردد.
دراین صورت موضوع از دستور کار تیم پروژه خارج میشود ولی می تواند برای رصد در جدول لیست ریسک ها آورده شود.
اجتناب ( Avoid )
این روش در صورت امکان بهترین شیوه پاسخگویی به ریسک ها است.
در صورتی که ریسک ها از همان ابتدا شناسایی شده باشند از بسیاری از آنها میتوان اجتناب کرد.
به طور کلی با شفاف سازی الزامات، جمع آوری اطلاعات بیشتر، توسعه ارتباطات، تخصیص مناسب مدت زمان و تخصیص مناسب هزینه میتوان از ریسک ها اجتناب کرد.
انتقال ( Transfer )
در این استراتژی، ریسک را به یک عضو سوم انتقال میدهیم که انتقال تعهد و مسئولیت ریسک ها با تعیین مبلغی از طریق یک قرارداد صورت میگیرد.
شرط انتقال ریسک پایین بودن هزینه انتقال نسبت به هزینه ی وقوع احتمالی ریسک میباشد.
تعدیل ( Mitigate )
انجام مجموعه اقداماتی که به موجب آنها احتمال وقوع ریسک کاهش مییابد و یا در صورت وقوع ریسک اثر منفی آن کمتر شود.
پذیرش ( Accept )
اگر هیچ یک از استراتژی های فوق را نتوان به کار گرفت، به ناچار استراتژی پذیرش را انتخاب میکنیم.
بنابراین قبل از وقوع ریسک کاری از دست ما بر نمیآید. نهایت میتوانیم تمهیداتی را بیندیشیم که در صورت وقوع ریسک خسارات ناشی از آن کاهش یابد.
استراتژی پاسخ به ریسک های مثبت یا فرصت ها
واگذار کردن به سطوح بالا ( Escalate )
برای استفاده از فرصت ها و تحقق آنها در مواردی که از اختیارات مدیر بالاتر است موضوع به رده بالاتر فرستاده میشود.
محقق کردن ( Exploit )
باید اقداماتی انجام دهیم که فرصت های شناسایی شده محقق سازد البته تحقق بخشیدن به همه فرصت ها بسیار ایده آل است.
تسهیم ( Share )
به اشتراک گذاری فرصت ها با شرکا در راستای بهره برداری از فرصت ها
افزایش ( Enhance )
افزایش احتمال و اثر وقوع فرصت ها
نادیده گرفتن ( Ignore )
در حالیکه می دانیم ریسک در صورت وقوع تاثیر مثبت بر سازمان دارد اما تلاشی برای تحقق آن نمیکنیم.
توجه:
در برخورد با برخی ریسک ها ممکن است استفاده از یک استراتژی کافی نباشد و ما نیازمند استفاده از ترکیبی از استراتژی ها هستیم.
5- پیاده سازی پاسخ ریسک ها ( Implement Risk Response )
فرآیند پیاده سازی پاسخ هایی که روی آنها توافق صورت گرفته و مزیت کلیدی این فرآیند این است که اطمینان حاصل میکند
پاسخ های پذیرفته شده اجرا میشوند و به دنبال آن تهدید ریسک ها کاهش و فرصت آنها افزایش مییابد.
6- کنترل ریسک ها ( Monitor Risks )
فرآیند پیاده سازی برنامه های پاسخ به ریسک، پیگیری ریسک های شناسایی شده، نظارت بر ریسک های باقیمانده، شناسایی ریسک های جدید و ارزیابی اثربخشی فرآیند ریسک در طول پروژه است.
در این قسمت نیازمند پاسخ سوالات زیر هستیم:
آیا مفروضات فعالیت هنوز اعتبار دارند؟
آیا درجه اهمیت ریسک ها تغییر نکرده است؟
آیا سیاست های به کارگرفته شده مناسب هستند؟
آیا ذخیره احتیاطی آماده و مطمئن در ابعاد زمان، هزینه و سایر اهداف در اختیار مدیر است؟
آیا می توان بازنگری هایی در مورد مسائلی مانند انتخاب استراتژی های جایگزین، اجرای برنامه های احتیاطی و انجام اصلاحات در برنامه مدیریت ریسک را انجام داد؟
مدیریت چابک ( Agile ) در ریسک سازمان
فعالیت های سازمانی با متغیرهای زیاد به خودی خود ابهامات و ریسک بالایی دارند.
برای حل این مسئله و کاهش ابهامات، سازمان های چابک روش تحویل تدریجی محصول و استفاده از تیم های چند مهارته را در دستور کار خود قرار دادهاند
و از این طریق میتوانند دانش کسب شده در هر مرحله را با یکدیگر به اشتراک بگذارند تا روند آتی را بهبود دهند.
در اینجا این بحث خلاصه وار عنوان شده است شرح کامل این مطلب در مقالات بعدی ارائه خواهد شد.
فرآیند تجزیه و تحلیل کیفی ریسک
خدمات مشاوره ارزيابي و مدیریت ريسك پروژه ها ۱-فرآیند تجزیه و تحلیل کیفی ریسک تجزیه و تحلیل کیفی ریسک، فرآیند تشخیص و ارزیابی احتمال تاثیر ریسک های شناسائی شده می باشد. در این فرآیند رویداد های بالقوه مخاطره آمیز بنابر میزان اثرات بالقوه هر یک از آنها بر روی اهداف پروژه اولویت بندی می شوند. سپس نحوه پاسخ به آنها نیز تعیین می گردد. توجه شود که انتخاب چگونگی پاسخ به ریسک های مختلف در رجحان و اولویت آنها بسیار موثر می باشد. کیفیت و کمیت اطلاعات در دسترس نیز در تجزیه و تحلیل ریسک نقش تعیین کننده ای ایفا می نماید. احتمال وقوع و تبعاتی که از تحقق هر یک از ریسک ها پیش بینی می شود، اثر بسزایی.
جستجو
آخرین مطالب
- تولید انرژی پاک برای مقابله با خشکسالی فروردین 8, 1399
- شهری که تنها با انرژی تجدیدپذیر کار خواهد کرد فروردین 8, 1399
- کولر «گازی» بهتر است یا «آبی»؟ فروردین 8, 1399
- حیات جنگل های جهان در گرو چند درجه دما فروردین 8, 1399
- جایگزینی آبیاری نوین با روش های سنتی فروردین 8, 1399
- بررسی تبعات چرای بیرویه دام ها فروردین 8, 1399
- آخرین اقدامات برای احیای دریاچه ارومیه فروردین 8, 1399
- چالش های ارزیابی محیط زیستی چیست؟ فروردین 8, 1399
- پیشگیری از فجایع ناشی از تغییرات آب و هوایی فروردین 8, 1399
- مداخلات انسانی عامل نابودی حیات وحش فروردین 8, 1399
شرکت محیط زیست بوم پایش اصفهان
دفتر مرکزی: اصفهان، خیابان هشت بهشت غربی، چهار راه ملک، مجتمع آیین، طبقه 2، واحد 7
کد پستی : 8154794931
مدیریت ریسک مالی و آنچه باید درباره آن بدانید
انجام هر فعالیت تجاری با خطراتی همراه است. این خطرات که ریسک نامیده میشوند، رویدادهایی هستند که در صورت وقوع میتوانند پیامدها و اثرات نامطلوبی بر کسبوکار بگذارند. مدیریت ریسک در این مواقع به کمک ما میآید. ریسک در هر کسبوکار تجاری ذاتی است و مدیریت ریسک خوب از جنبههای ضروری اداره یک فعالیت تجاری موفق به حساب میآید. از آنجا که حفظ سرمایه و دارایی به عنوان یکی از پایههای بقای شرکت شناخته میشود، مدیریت ریسک مالی هم موضوع مهمی است که باید به آن پرداخت. بهترین کاری که یک شرکت میتواند انجام دهد این است که سعی کند خطرات احتمالی را پیشبینی و تاثیرات بالقوه آن بر تجارت را ارزیابی کند تا برای واکنش به رویدادهای نامطلوب آماده باشد.
مدیریت ریسک مالی چیست؟
ریسک مالی به معنای از دست دادن سرمایه در یک سرمایهگذاری تجاری است. در واقع این نوعی خطر است که میتواند منجر به از دست دادن دارایی برای اشخاص ذینفع شود. به همین جهت، مدیریت آن برای هر فعالیت تجاری بسیار مهم خواهد بود. مدیریت ریسک مالی از جمله استراتژیهای مدیریت ریسک است که راههای رفع ریسکهای شناسایی شده را مدیریت میکند. اگر چه آگاهی از خطرات و نحوه محافظت از خود در برابر آنها خطر را از بین نمیبرد، اما میتواند به کاهش آسیبها و پیامدهای منفی احتمالی کمک کند.
بازارهای مالی به دلیل نیروهای مختلف اقتصاد کلان، تغییرات نرخ بهره بازار و… با ریسکهای مالی مواجه هستند. در حال حاضر نیز خطرات جدید سریعتر از همیشه در حال ظهورند و مدام پیچیدهتر میشوند. بحرانهای مالی جهانی میتوانند بر وضعیت پولی کل بازار اثر بگذارند و برخی از مشاغل را حذف کند. در این بین بسیاری از سرمایهگذاران سرمایه خود را از دست میدهند و اغلب دولتها مجبور میشوند در سیاستهای پولی خود تجدیدنظر کنند. مدیریت ریسک مالی به فرآیند شناسایی ریسکها، تجزیه فرآیند تحلیل ریسک و تحلیل آنها و اتخاذ تصمیمات لازم بر اساس پذیرش و کاهش آنها گفته میشود. این موارد میتوانند شامل ریسکهای کمی یا کیفی باشند. یک مدیر مالی موظف است تا از ابزارهای مالی موجود برای محافظت از یک تجارت در برابر آسیبها استفاده کند.
انواع ریسک مالی
انواع مختلفی از ریسکها وجود دارد که مدیران مالی باید آنها را قبل از پیشنهاد دادن و انتخاب استراتژیهای سرمایهگذاری در نظر بگیرند. در ادامه به تعدادی از آنها اشاره میکنیم:
ریسک عملیاتی
خطر زیان مستقیم یا غیرمستقیم ناشی از افراد داخلی، سیستم، فرآیندها یا ریسک عملیاتی رویدادهای خارجی ناموفق یا ناکافی است. این شامل انواع خطرات دیگر مانند خطرات امنیتی، قانونی، تقلب، خطرات زیستمحیطی و خطرات فیزیکی و… هم میشود. برخلاف سایر ریسکها، ریسک عملیاتی ناشی از درآمد نیست. تا زمانی که افراد، فرآیندها و سیستمها ناقص و ناکارآمد باقی بمانند، خطر هم باقی خواهند ماند. با این حال از نظر مدیریت ریسک مالی، ریسکهای عملیاتی را میتوان در سطوح قابل قبولی مدیریت کرد.
ریسک ارز
ریسک ارز با عنوان ریسک نرخ ارز هم شناخته میشود. این مشکل هنگامی رخ میدهد که تراکنش مالی با ارزی غیر از واحد پول عملیاتی که اغلب واحد پول داخلی است انجام میشود. چنین ریسکی در نتیجه تغییرات نامطلوب در نرخ مبادله بین ارز معاملاتی و واحد پول عملیاتی به وجود میآید. یکی از جنبههای آن ریسک ارز خارجی است که باعث میشود محصول یا ارزش یک سازمان تحتتاثیر نوسانات غیرمنتظره نرخ ارز قرار بگیرد. مشاغلی که تجارت آنها به شدت به واردات و صادرات کالا متکی است یا در بازارهای متنوع خارجی فعال هستند، بیشتر در معرض ریسک ارز خارجی قرار دارند.
ریسک اعتباری
ریسک اعتباری خطری است که برای وامگیرنده یا مشتری در قبال آید. بدهیها یا پرداخت معوقات خود وجود دارد. علاوه بر از دست دادن اصل سرمایه، عوامل دیگری مانند از دست دادن بهره، افزایش هزینههای جمعآوری و… باید در تعیین میزان ریسک اعتباری در نظر گرفته شوند. یکی از سادهترین راهها برای کاهش ریسک اعتباری، بررسی اعتبار مشتری یا وامگیرنده است. روش دیگر، خرید بیمه، نگهداری دارایی به عنوان وثیقه و تضمین بدهی توسط شخص ثالث است. برخی از روشهایی که شرکتها برای کاهش ریسک اعتباری ناشی از عدم پرداخت بدهی مشتری استفاده میکنند شامل درخواست پیشپرداخت، پرداخت هزینه قبل از تحویل کالا و موارد مشابه است.
ریسک شهرت
ریسک شهرت به معنی از دست دادن سرمایه اجتماعی، سهم بازار یا سرمایه مالی ناشی از آسیب به شهرت در یک سازمان است. پیشبینی یا ارزیابی ریسک شهرت از نظر مالی بسیار دشوار است؛ چون شهرت یک دارایی را نمیتوان به سادگی محاسبه کرد. با این حال آسیب به شهرت یک سازمان میتواند از نظر مالی به آن سازمان آسیب برساند. تحقیقات جنایی در مورد یک شرکت یا مدیران عالیرتبه آن، نقض اصول اخلاقی، فقدان خط مشیهای پایدار یا مسائل مربوط به ایمنی و امنیت محصول، مشتری یا پرسنل، همگی نمونههایی از مواردی هستند که میتواند به اعتبار یک واحد تجاری لطمه وارد کند.
رشد فناوری و نفوذ رسانههای اجتماعی اکنون میتواند مسائل جزئی یک شرکت را در سطح جهانی گسترش دهد. در موارد شدید، ریسک شهرت حتی میتواند منجر به ورشکستگی شرکت شود. به همین دلیل، سازمانهای زیادی در حال اختصاص داراییها و منابع برای بهبود شهرت خود هستند.
مراحل فرآیند مدیریت ریسک مالی
مدیریت ریسک مالی به اقدامات پیشگیرانهای گفته میشود که در شرکتها و سایر سازمانها به منظور کاهش خطرات و زیانهای مالی اعمال میشود. این حوزه مدیریت، با ارائه راهحلهایی برای اجتناب از خطر و مشکلات احتمالی که ممکن است شرکت را تحت تاثیر قرار دهد سر و کار دارد. عبارت “پیشگیری بهتر از درمان است” را در مورد این مدیریت میتوان به کار برد؛ چون در آن اقدامات احتیاطی مالی برای جلوگیری از شکست (زیان، بدهی و ریسک) اعمال میشود.
کاهش ریسک، ارائه راهحلهای پولی و کمک به سازمانها برای حفظ رشد اقتصادی از جمله بهترین شیوههای مدیریت ریسک مالی هستند. البته استاندارد بینالمللی در زمینه مدیریت ریسک هم وجود دارد که تحت عنوان ایزو ۳۱۰۰۰ نامیده میشود. این مدیریت یک چارچوب ساختاریافته برای کاهش ریسک است. مراحل گام به گام زیر به مدیریت ریسکهای مالی برای شرکتها کمک میکند:
مرحله یک: شناسایی ریسکهای مالی
اولین گام شناخت ریسکهای مالی است که با سیاستها، استراتژیها و برنامههای شرکت مرتبط است. ریسکها میتوانند انواع مختلفی داشته باشند که لازم است پس از شناسایی، برای کارکنان و اعضای تیم قابل درک و مشاهده شوند.
مرحله دو: انجام تجزیه و تحلیل ریسک مالی
تجزیه و تحلیل ریسک حول شناخت دامنه، اهمیت و میزان تاثیرگذاری بر سیاستها و داراییهای مالی شرکت میچرخد. اولویتبندی ریسک مالی باید بر اساس عوامل مختلف و تشکیل چارچوبی برای کاهش خطر اجرا شود.
مرحله سه: ارزیابی ریسک مالی
این ارزیابی بر اساس آسیبهای مرتبط با خطر انجام میشود. مشکلات جزئی مربوط به ریسکها در سطح کمریسکترین موارد رتبهبندی شده و آنهایی که دارای نوسانات بالایی هستند، با سطح ریسک زیاد مشخص میشوند. پس از آن، مدیران ریسک، نیاز به تعامل با مدیران مالی و ایجاد اقدامات پیشگیرانه مناسب دارند.
مرحله چهار: نظارت بر ریسکهای مالی
مرحله چهارم مدیریت ریسک مالی حول محور نظارت و بررسی ریسکها قرار میگیرد. مدیران ریسک مالی باید اطمینان حاصل کنند که خطرات بالقوه به دقت بررسی میشوند.
اصول مدیریت ریسک مالی
مراحل مدیریت ریسک مالی در سطوح مختلف انجام میشوند تا ریسکها و مخاطرات را به حداقل برسانند و به سازمانها کمک فرآیند تحلیل ریسک کنند تا رشد پایدار خود را حفظ کنند. اصول خاصی بر فرآیندهای مدیریت ریسک مالی حاکم است. این اصول به تجزیه و تحلیل، ارزیابی و مدیریت موثر ریسکها کمک میکند. در ادامه فهرستی از اصول مدیریت ریسک مالی را بررسی خواهیم کرد:
ادغام مدیریت ریسک مالی در سیاستهای شرکت
بهطور سنتی هر سازمانی خطمشیها، برنامهها و سایر استراتژیهای خود را برای تجزیه و تحلیل، ارزیابی و مدیریت ریسکها بهصورت جداگانه بررسی میکند. یک بخش مجزا وجود دارد که تمرکز آن روی به حداقل رساندن خطرات و ترکیب اقدامات پیشگیرانه است. با وجود پیچیدگیهای پروژههای امروزی، ادغام مدیریت ریسک مالی در هر مرحله از فرآیند، رویه و جریان کار شرکت، یک روش خوب به نظر میرسد. انجام این کار یک دید کلی از عملیات ارائه میدهد و به ترسیم خطرات مالی بالقوه کمک میکند.
ساختاری و قابل تنظیم بودن رویکرد مدیریت ریسک مالی
یک برنامه مدیریت ریسک مالی معمولی باید به گونهای ایجاد شود که ساختارمند و قابل تنظیم باشد و اهداف سازمانی را با خطر مواجه نکند. با بررسی فرآیندهای حیاتی مرتبط در ساختارهای کاری شرکت، باید یک روش مدیریت ریسک مالی مناسب ارائه شود. یک سازمان فرآیند تحلیل ریسک بزرگ باید ابتدا مدیریت ریسکهای شدیدتر را در اولویت قرار دهد و سپس روی سایر ریسکهای با اهمیت کمتر تمرکز کند؛ در حالی که برای یک شرکت کوچک یا استارتآپ، برطرف کردن ریسکهای کوچک اولویت اول شناخته میشود. بنابراین رویکردها باید بر این اساس توسعه یابند.
فراگیر بودن
این مدیریت باید فراگیر باشد. یعنی استراتژی، برنامه یا فرآیند مدیریت ریسک مالی باید شامل هر ذینفع، عضو تیم و کارمند مرتبط در ساختار شرکت باشد.
پویا بودن پروتکلهای مدیریت ریسک مالی
مدیران این حوزه باید اطمینان حاصل کنند که سیاستهایشان ماهیتی پویا و انطباقی دارد. رویههای مدیریت ریسک مالی ممکن است به دلیل عواملی مانند معرفی قوانین جدید دولتی، تغییرات در جریانهای کاری عملیاتی و موارد دیگر تغییر کند. از این رو، داشتن یک برنامه منعطف به آن اجازه میدهد تا تغییرات را در آن گنجانده و خطرات را از بین ببرند.
اصلاح و بهبود مستمر
هنگامی که یک استراتژی مدیریت ریسک مالی ایجاد و اجرا میشود، باید برای کاهش ریسکهای احتمالی، بهبود و تقویت شود. اصلاح و بهبود مستمر استراتژیها به تجهیز بهتر آنها برای تجزیه و تحلیل ریسکهای آینده کمک میکند.
استفاده از فناوری
یک فرآیند مدیریت ریسک مالی قوی از فناوری برای جمعآوری اطلاعات مفید در زمینههایی که میتوانند خطرساز باشند استفاده میکند. فناوری را میتوان برای جمعآوری، تجزیه و تحلیل و ارزیابی ریسکهای مختلف مورد استفاده قرار داد.
اصول اشاره شده در این بخش میتوانند مدیریت موفقیتآمیز ریسک مالی را تسهیل و به جلوگیری از زیانهای مالی و بدهی کمک کنند. داشتن چنین برنامه قدرتمندی میتواند به شرکتها در داشتن رشد مناسب کمک کند و سود بیشتری برای آنها به ارمغان بیاورد.
نتیجهگیری
امروزه نگرانیها در مورد ریسک مالی افزایش یافته است. در این شرایط، شرکتها با انواع و ساختارهای مختلف، خواهان چارچوبهای مدیریت ریسک مالی قوی هستند که علاوه بر برآورده کردن خواستهها، به تصمیمگیری بهتر و بهبود عملکرد کمک کند. مدیریت ریسک مالی به شرکتها کمک میکند تا خطراتی را که با آنها مواجه هستند شناسایی و آنها را کنترل و ارزیابی کنند. به همین دلیل استفاده از مشاوران قابل اعتماد مدیریت ریسک در شرکتها بسیار مهم و اثرگذار است. برای کسب اطلاعات بیشتر در زمینه مدیریت ریسک مالی و دریافت گواهینامه ایزو مرتبط با آن و موارد دیگر میتوانید با کارشناسان ما تماس گرفته یا به وبسایت ما مراجعه کنید.
دیدگاه شما